तैत्तिरीयोपनिषद्भाष्यम्‌

“येऽन्यथा विदुस्तेऽन्यराजानः क्षय्यलोका भवन्ति” छान्दोग्योपनिषदि ७/३/२ इति श्रुतेरविद्यमानोपासनाद् दोषावगतेश्च।

“नच रमन्त्यहो असदुपासनयाऽऽत्महनः” भागवते १०/९४/२४ इति च भागवते।

“नाविद्यमानं ब्रुवते वेदा ध्यातुं न वैदिकाः। अविद्यमानं ध्यायन्तो यान्ति सर्वेऽधरं तमः। तस्मात् सत्यार्थतां ब्रूयाद् वेदानामपि सर्वशः। य एवं वेद स ज्ञानी ज्ञानवान् नान्यथा भवेत्॥” मृग्यम् इति वेदार्थविवेके।

“स यश्चायं पुरुषे यश्चासावादित्ये” तैत्तिरीयोपनिषदि २/८ इत्यधिकरणत्वेन भेद एव जीवस्य परमादुक्तः। “एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते” तैत्तिरीयोपनिषदि २/७ “एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रामति” तैत्तिरीयोपनिषदि २/८ “सोऽश्नुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता” तैत्तिरीयोपनिषदि २/१ “एतमानन्दमयमात्मानमुसङ्क्रम्य। इमान् लोकान् कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन्” तैत्तिरीयोपनिषदि ३/१०/५ इत्यादिना मुक्तस्यापि भेद एवाभ्यस्यते। “अथ सोऽभयं गतो भवति” तैत्तिरीयोपनिषदि २/७ इति मुक्तिप्रस्तावात्।

“सैषाऽऽनन्दस्य मीमांसा” तैत्तिरीयोपनिषदि २/८ इति मुक्तानन्दो मीमांस्यते।

“श्रोत्रियस्य चाकामाहतस्य” तैत्तिरीयोपनिषदि २/८ इति सर्वत्र विशेषणाच्च। नह्यमुक्तस्याकामहतत्वं मुख्यं भवति। नच मुख्या श्रोत्रियता।

“यस्य श्रुतिफलं पूर्णं स श्रोत्रिय उदाहृतः। स हि मुक्तोऽकामहतः स हि कामैर्न हन्यते। यस्य कामास्तु सत्याः स्युः स हि कामैर्न हन्यते। नह्यकामः क्वचित् कश्चित् दृश्यते श्रूयतेऽपिच॥” मृग्यम् इति ब्रह्माण्डे।

नच देवपदाकामस्य सकाशादिन्द्रपदाकामस्य शतगुणानन्दो दृश्यते, सति च प्राजापत्यादिकामे। नच मानुषाः प्रायस्तदिच्छवः। चक्रवर्तिनस्तु युवशब्देनैव मुक्तत्वमुक्तम्। तस्मान्मुक्तविषयेयं मीमांसा। “यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः” काठकोपनिषतदि २/३/१४ इत्यत्राप्यन्तःकरणस्थानामेव कामानां विमोक्ष उक्तः। नतु स्वरूपभूतानाम्। “यंयमन्तमभिकामो भवति सोऽस्य सङ्कल्पादेव भवति” छान्दोग्योपनिषदि ८/१/६ इति मुक्तानामपि स्वरूपभूतः कामः प्रतीयते।

“कामः सङ्कल्प आनन्दो मुक्तानां तारतम्यतः। स्वरूपभूतास्ते सर्वे निर्दोषा गुणरूपकाः॥” मृग्यम् इति पाद्मे।

“सङ्कल्पादेव च तच्छ्रुतेः” ब्रह्मसूत्रे ४/४/८ इति सूत्रम्।

“भेदव्यपदेशात्” ब्रह्मसूत्रे १/३/५ इति जीवेशयोर्भेदश्चोक्तो भगवता। नच भेददर्शनमसुकरम्। स्वरूपत्वाद् भेदस्य। सर्वव्यावृत्तं हि सर्वस्य स्वरूपं सर्वैरनुभूयते। अन्यथा ‘अहं वा दृष्टोऽन्यो वा दृष्टः’ इत्यपि संशयः स्यात्। नच पश्चाद् भेदो ज्ञायत इत्यत्र किञ्चिन्मानम्। नहि दृष्टवस्तुनः पुरुषस्य तस्य वस्त्वन्तराद् भेदे संशयः क्वचिद् दृष्टः। नच सर्वतो व्यावृत्त्यनुभवे सर्वज्ञताऽपेक्षितेति दोषः। सामान्यतः सर्वस्य सर्वैरपि ज्ञातत्वात्। यावत्तु सर्वतो भेदो विशेषतो न ज्ञायते तावत् स्वरूपमेव विशेषतो न ज्ञातम्। नहि ज्ञाताद् वस्तुनोऽव्यावृत्तिः केनचित् शङ्क्यते। यदा तु संशीयते तदाऽपि कुतश्चिद् व्यावृत्तमेव ज्ञायते। नहि ‘सर्वमिदं भवति वा न वा’ इति कस्यचित् संशयः। अतो व्यावृत्तिरेव स्वरूपम्। ‘अस्य भेदः’ इति विशेष्यत्वम् ‘अस्य स्वरूपम्’ इतिवत्। यथा ‘अस्ति’ इति वर्तमानः कालो वस्तुना सहैवानुभूयते, एवम् ‘अन्यस्माद् व्यावृत्तम्’ इत्यत्रान्यदपि सामान्यतः सहैवानुभूयते। नहि ‘अस्ति’ इति वर्तमानकालापेक्षयाऽनुभूयत इत्येतावता विद्यमानता नाम वस्तुतोऽन्या। ‘सत्’ इत्यपि शत्रन्तत्वात् कालसम्बन्ध्येवानुभूयते ‘तिष्ठन्’ इतिवत्। एवम् ‘अन्यस्माद् व्यावृत्तम्’ इत्यन्येन सह प्रतीयमानमपि न स्वरूपादन्यत्। ‘अस्माद् व्यावृत्तिरन्यस्य स्वरूपम्’ ‘अन्यस्माद् व्यावृत्तिरस्य स्वरूपम्’ इति नैकस्वरूपता। ज्ञानानन्दादिवत् स्वरूपत्वेऽपि व्यवहारविशेषो भवति। नच स्वरूपत्वेन भेदस्याभावो भवति, ज्ञानानन्दादिवदेव। अन्यप्रतियोगिकत्वाद् भेदस्य न स्वस्मादपि भवति।

“भेदस्तु सर्ववस्तूनां स्वरूपं नैजमव्ययम्। नष्टानामपि वस्तूनां भेदो नैव विनश्यति। अवस्तुनोऽपि रूपं स्वं भेद एव नचान्यथा। विशेषरूपनाशेन भेदमात्रावसायिता। नाश इत्युच्यते सद्भिर्भेदो नहि विनश्यति। इत्याहुः केचिदज्ञानात् तत्राहुः सूक्ष्मदर्शिनः। सत्यं भेदस्तु वस्तूनां स्वरूपं नात्र संशयः। तस्माद् वस्तुविनाशे तु तद्भेदो नास्ति कुत्रचित्। अविनष्टस्य तस्मात् तु भेदोऽस्त्येव स्वरूपतः। एवम्भावादभावस्य न भेदो भावरूपवान्। अभावाद् भावरूपस्य स्वरूपं भाव इष्यते। नष्टभेदोऽप्यभावात्मा विद्यते च विनाशतः। स्वरूपत्वात् तु भेदस्य भेदे शङ्का न कस्यचित्। सर्वं सामान्यतो यस्मात् सर्वैरप्यनुभूयते। तस्माद् व्यावृत्तता सर्वैः सर्वस्मादनुभूयते। प्रतियोगिता त्वभावस्याप्यस्त्यभावतया स्फुटम्। नह्यभावोऽप्यधर्मा स्यान्नतु स्याद् भावधर्मयुक्। अभावस्यास्तिता नाम स्यादेवाभावरूपिणी। अभावताऽपि सैव स्यान्नतु स्याद् भावरूपिणी। अतः स सर्वव्यावृत्तस्वरूपो भगवान् परः। येन ज्ञातः स तु ज्ञानी मुच्यते नात्र संशयः॥” मृग्यम् इति तत्त्वनिर्णये।

“चक्षुः स चष्टे यद् विष्णुः श्रोत्रं श्रोतृत्वतो विभुः। वाक् च वक्तृत्वतो नित्यं मनो मन्तृत्वतस्तथा। तपो ज्ञानस्वरूपत्वाद् विज्ञानं तु विवेचनात्। ज्ञानानुसन्धानरूपतपसा तं जनार्दनम्। क्रमाद् भृगुर्व्यजानात् तमन्नादिबहुरूपिणम्। एवं विजानंस्तं विष्णुं तस्मिंस्तु प्रतितिष्ठति। मुक्तो भूत्वाऽन्नवांश्च स्यादन्नादश्च सदैव तु। अन्ननामा तु भगवान् विद्वांस्तमुपजीवति। तद्वांश्च तेन गुप्तत्वाद् विद्यार्थे वसतीच्छया। आगतं नेति न ब्रूयात् तदेतद् विदुषो व्रतम्। स विष्णुः पृथिवीनामा पृथुत्वात् प्राणनामकः। प्रकृष्टानन्दबलत आकाशः सर्ववेत्तृतः। शराख्यदेहिनश्चैव शरीरं प्रेरणात् स्मृतः। एतैश्चतुर्भिर्भगवान् रूपैश्च चतुरात्मभिः। भोग्यभोक्तृस्वरूपेण तिष्ठति क्रीडया स्वयम्। नच भोग्यत्वमात्रेण हीनत्वं तस्य कुत्रचित्। नहि भार्योपभोग्यस्तु भर्ता हीनत्वमाप्नुयात्। एवं स भगवान् विष्णुरविशेषोऽखिलेष्वपि। रूपेषु क्रीडते नित्यं भोक्ता भोग्य इतीच्छया। अन्नाख्यं तं नैव निन्द्याद् बहु मन्येत तं सदा। इति व्रतद्वयं ह्येतद् भाव्यं यदि सुखे स्पृहा। येनकेनापि विधिना बह्वित्येव जनार्दनम्। मत्वैव प्राप्नुयान्नित्यं मनोवाक्कायवृत्तिभिः। य एवं समुपासीत तस्यान्नाख्यो हरिः स्वयम्। सिद्ध इत्येव हि प्राहुर्विद्वांसः परिनिष्ठिताः। यस्य तद् ब्रह्म संसिद्धं पूर्वं तेनाप्यतेऽग्रतः। मध्ये वयसि चेत् सिद्धं मुक्तो मध्यं प्रपश्यति। वार्धके चेद् विजानाति मुक्तः पादौ प्रपश्यति। तेजोमण्डलमेवान्यदङ्गं विष्णोः प्रपश्यति। पूर्वे वयसि बोद्धव्यमामुखात् सर्वदृष्टये। क्षेमकृत्त्वात् क्षेमनामा वाचिस्थः स परो हरिः। योगनामा तथा प्राणे सर्वकामनियोजनात्। क्षेमनामा क्षेमकृत्त्वादपाने हि हरिः स्वयम्। कर्मनामा हस्तगतः कर्मकृत्त्वाज्जनार्दनः। गतिदत्वाद् गतिर्नाम पादस्थः पुरुषोत्तमः। विसर्गकृद् विमुक्त्याख्यः पायुस्थः परमो विभुः। अध्यात्मस्थ इति प्रोक्तोऽथाधिदैवगतं शृणु। पर्जन्ये तृप्तिनामाऽसौ तृप्तिदत्वाज्जनार्दनः। वायौ तु बलनामा च बलदत्वात् सदैव हि। यशःप्रदत्वाद् दक्षे तु यशः पश्वभिमानिनि। नक्षत्रेषु ज्योतिराख्यो ज्योतिर्दातृत्वतो हरिः। उपस्थमानिनि शिवे प्रजात्यानन्दसन्ततेः। दातृत्वात् तत्तदाख्योऽसौ सन्ततिस्त्वमृतं स्मृतम्। सर्वं सर्वप्रदत्वात् तु प्रकृतौ पुरुषोत्तमः। स प्रतिष्ठा स्थापकत्वान्मनो मान्यत्वतो हरिः। नमो नम्यत्वतो नित्यं महश्चापि महत्त्वतः। विरिञ्चमारकश्चासौ ब्रह्म पूर्णगुणत्वतः। वेदैनं तत्त्वतो ब्रह्मा स एनं पञ्चरूपिणम्। प्राप्य गायति मुक्तः सन्नन्ननामाऽस्मि भोग्यतः। यथेष्टमन्नभोक्ता च कीर्तिकर्ता हरेस्तथा। ऋतरूपस्य विष्णोस्तु पुत्रः प्रथमजो ह्यहम्। देवेभ्यः पूर्वजश्चाहं मुक्तानामाश्रयः सदा। यो ददाति च मां सम्यग् विष्णुतत्त्वप्रदर्शकः। स इत्थमेव मां याति विष्णोरन्नमहं सदा। ममान्नं सर्वजीवास्तु भोग्या मम यतः सदा। सर्वमभ्यभवं चाहं गुणैः सर्वैश्च नित्यकैः। सुवर्णो भगवान् विष्णुर्ज्योतिः स मम रेचकः। योऽहमेवंविदभवं तस्य मे माधवः पतिः। इति ब्रह्मा गायमानो मुक्तश्चरति सर्वदा॥” मृग्यम् इति यजुःसंहितायाम्।

अन्नं भगवन्तं न परिचक्षीत न निराकुर्यात्। तद्गुणांस्तत्कर्माणि वा कुत्रापि बहु कुर्वीत, बहुगुणत्वेन प्रतिपादयेद् भगवन्तम्। यया कया च विधया बह्वन्नं प्राप्नुयात् अतिप्रयत्नेनापि विहितप्रकारेण बहुतरां भगवद्विद्यां प्राप्नुयात्। “प्रजापतिः प्रथमजा ऋतस्यात्मनाऽऽत्मानमभिसम्बभूव” महानारायणोपनिषदि १/१८ “प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव” महानारायणोपनिषदि ५४/१ इत्यादिना विरिञ्चस्यैवैतज्ज्ञानम्। “अन्यो न परि बभूव” इति निषेधात्।

“विद्युद्वन्मानुषा विद्युः सूर्यमण्डलवत् सुराः। प्रतिबिम्बवच्च गिरिशो ब्रह्मैनं पश्यति स्फुटम्। ब्रह्मा हि स्थिरचिद्रूपो बहुलात्मा विशेषतः। अन्ये क्रमादबहुलास्तथा चञ्चलचेतसः। तस्मात् सम्यङ् न पश्यन्ति हरिं ब्रह्मा तु पश्यति॥” मृग्यम् इति हरिवंशवचनाच्च ब्रह्मैवैनं सम्यग् वेद।

यस्योच्चोऽथ समो वा कश्चिन्नैवास्त्यनन्तसच्छक्तेः। तं वन्दे परमेशं प्रेयांसं प्रेयसश्च मे विष्णुम्॥ *॥

यस्य त्रीण्युदितानि वेदवचने रूपाणि दिव्यान्यलं बट् तद्दर्शतमित्थमेव निहितं देवस्य भर्गो महत्। वायो रामवचोनयं प्रथमकं पृक्षो द्वितीयं वपु- र्मध्वो यत्तु तृतीयकं कृतमिदं भाष्यं हि तेन प्रभौ॥ *॥

“हनशब्दो ज्ञानवाची हनूमान् मतिशब्दितः। रामस्य स्वृतरूपस्य वाचस्तेनानयन्त हि। भृतमो भीम इत्युक्तो वाचो मा मातरः स्मृताः। ऋगाद्या इतिहासश्च पुराणं पञ्चरात्रकम्। प्रोक्ताः सप्त शिवास्तत्र शयो भीमस्ततः स्मृतः। (दशेति सर्वमुद्दिष्टं सर्वं पूर्णमिहोच्यते। प्रज्ञा प्रमतिरुद्दिष्टा पूर्णप्रज्ञस्ततः स्मृतः।) मध्वित्यानन्द उद्दिष्टो वेति तीर्थमुदाहृतम्। मध्व आनन्दतीर्थः स्यात् तृतीया मारुती तनुः। इति सूक्तगतं रूपत्रयमेतन्महात्मनः। यो वेद वेदवित् स स्यात् तत्त्ववित् तत्प्रसादतः॥” मृग्यम् इति च।

“साधको रामवाक्यानां तत्समीपगतः सदा। हनूमान् प्रथमो ज्ञेयो भीमस्तु बहुभुक् पितोः। पृतनाक्षयकारी च द्वितीयस्तु तृतीयकः। पूर्णप्रज्ञस्तथाऽऽनन्दतीर्थनामा प्रकीर्तितः। दशेति सर्वमुद्दिष्टं सर्वं पूर्णमिहोच्यते। प्रज्ञा प्रमतिरुद्दिष्टा पूर्णप्रज्ञस्ततः स्मृतः। आ समन्तात् पतित्वे तु गूढं कलियुगे हरिम्। असत्यमप्रतिष्ठं च जगदेतदनीश्वरम्। वदद्भिर्गूहितं सन्तं तृतीयोऽसुर्मथायति। येन विष्णोस्तु वर्पाख्यान् गुणानाज्ञासिषुः परान्। ईशानासः सूरयश्च निगूढान् निर्गुणोक्तिभिः। त्रेतायां द्वापरे चैव कलौ चैते क्रमात् त्रयः। एतेषां परमो विष्णुर्नेता सर्वेश्वरेश्वरः। स्वयम्भुब्रह्मसञ्ज्ञोऽसौ परस्मै ब्रह्मणे नमः॥” मृग्यम् इति च।

पूर्णागण्यगुणोदारधाम्ने नित्याय वेधसे। अमन्दानन्दसान्द्राय प्रेयसे विष्णवे नमः॥ *॥